Dalili za Ugonjwa wa Nimonia, Sababu na Tiba Zake

Dalili za Ugonjwa wa Nimonia, Sababu na Tiba

Utangulizi

Nimonia (kwa Kiingereza: Pneumonia) ni ugonjwa unaoathiri mapafu kwa kusababisha kuvimba kwa alveoli (mifuko midogo ya hewa). Katika hali ya kawaida, alveoli huchukua oksijeni na kutoa dioksidi ya kaboni. Lakini pale mtu anapopata nimonia, mifuko hii hujaa usaha, maji au kamasi, jambo linalosababisha ugumu wa kupumua na maumivu ya kifua.

Nimonia ni mojawapo ya magonjwa yanayosababisha vifo vingi duniani, hasa kwa watoto chini ya miaka mitano na wazee. Kwa mujibu wa Shirika la Afya Duniani (WHO), mamilioni ya watu hupatwa na nimonia kila mwaka, na sehemu kubwa ya wagonjwa hao hutoka katika nchi zinazoendelea.

Kuelewa dalili, sababu na tiba ya nimonia ni hatua muhimu ya kuzuia madhara makubwa, ikiwemo kifo. Makala hii itaeleza kwa undani dalili za ugonjwa wa nimonia, sababu kuu, aina zake, na tiba zinazotumika.

Nimonia ni Nini?

Nimonia ni maambukizi ya mapafu yanayosababishwa na vimelea mbalimbali ikiwemo bakteria, virusi na fangasi. Inapotokea, mapafu huvimba na kushindwa kufanya kazi kwa ufanisi. Ugonjwa huu unaweza kuathiri pafu moja au yote mawili.

Kwa kawaida, nimonia inaweza kuwa ya kiwango cha chini (mild) au kiwango cha juu (severe). Wagonjwa wenye kinga dhaifu ya mwili, watoto wadogo na wazee huwa katika hatari zaidi ya kupata nimonia kali.

Dalili za Ugonjwa wa Nimonia

Dalili za nimonia hutofautiana kulingana na aina ya vimelea vilivyosababisha ugonjwa na umri wa mgonjwa. Hata hivyo, kuna dalili kuu zinazojitokeza mara nyingi.

Dalili Kuu za Nimonia

1. Homa ya ghafla – mara nyingi huambatana na baridi kali.
2. Kukohoa – huanza kwa kikohozi kikavu lakini baadaye hutoa makohozi yenye rangi ya manjano, kijani au hata damu.
3. Kupumua kwa shida – mgonjwa huhisi upungufu wa pumzi na wakati mwingine hufanya pumzi fupi fupi.
4. Maumivu ya kifua – hasa wakati wa kukohoa au kuvuta pumzi kwa nguvu.
5. Kutetemeka na baridi – kutokana na homa inayoambatana na maambukizi.
6. Uchovu na udhaifu wa mwili – mwili huchoka haraka kwa sababu mapafu hayatoi oksijeni ya kutosha.
7. Kuzunguka kichwa (kizunguzungu) – husababishwa na upungufu wa oksijeni mwilini.
8. Kuwashwa au kuchanganyikiwa (kwa wazee) – mara nyingine wazee hawapati kikohozi kikubwa, bali hubadilika kitabia au kuchanganyikiwa.

Dalili Nyingine za Ziada

• Kutokwa na jasho jingi usiku.
• Kichefuchefu na kutapika.
• Kukosa hamu ya kula.
• Mdundo wa moyo kwenda kasi (tachycardia).

Kwa watoto wadogo, dalili zinaweza kujitokeza kama:

• Kupumua kwa kasi zaidi ya kawaida.
• Kuvuta mbavu kwa nguvu wakati wa kupumua.
• Midomo na kucha kuwa ya rangi ya bluu (ishara ya upungufu wa oksijeni).

Sababu za Ugonjwa wa Nimonia

Nimonia inaweza kusababishwa na aina tofauti za vimelea. Sababu kubwa ni:

1. Bakteria

Hii ndiyo sababu kuu ya nimonia. Bakteria anayesababisha mara nyingi ni Streptococcus pneumoniae. Wengine ni pamoja na:

• Haemophilus influenzae
• Mycoplasma pneumoniae
• Staphylococcus aureus

2. Virusi

Virusi pia husababisha nimonia, hasa kwa watoto wadogo. Mfano:

• Virusi vya mafua (Influenza virus).
• Virusi vya corona (ikiwemo COVID-19).
• Respiratory Syncytial Virus (RSV).

3. Fangasi (Fungi)

Ingawa si mara nyingi, fangasi huweza kusababisha nimonia, hasa kwa watu wenye kinga dhaifu. Mfano:

• Histoplasma
• Cryptococcus
• Pneumocystis jirovecii

4. Vitu vya Kiusha

Kumeza kwa bahati mbaya vitu kama chakula, vinywaji au matapishi (hasa kwa wagonjwa waliopoteza fahamu) kunaweza kusababisha aina ya nimonia inayoitwa Aspiration pneumonia.

Makundi Yaliyo Katika Hatari ya Kupata Nimonia

Siyo kila mtu yuko katika hatari sawa ya kupata nimonia. Kuna makundi ambayo huwa hatarini zaidi, ikiwemo:

• Watoto wadogo chini ya miaka 5.
• Wazee wenye umri zaidi ya miaka 65.
• Watu wenye magonjwa sugu (kisukari, pumu, magonjwa ya moyo).
• Wale walio na kinga dhaifu ya mwili (waathirika wa UKIMWI, saratani, au wanaopokea dawa za kupunguza kinga mwilini).
• Wavuta sigara na wanywaji pombe kupita kiasi.
• Watu wanaoishi katika mazingira yenye msongamano mkubwa.

Aina za Nimonia

Nimonia hugawanywa kulingana na sehemu mtu alipoupata ugonjwa:

1. Nimonia ya Jamii (Community-acquired pneumonia)
   Hii hutokea mtu anapopata maambukizi akiwa nyumbani au nje ya hospitali.
2. Nimonia ya Hospitali (Hospital-acquired pneumonia)
   Wagonjwa hupata maambukizi wakiwa hospitalini. Hii mara nyingi huwa kali na ngumu kutibu kwa sababu bakteria wanaweza kuwa sugu kwa dawa.
3. Ventilator-associated pneumonia
   Hutokea kwa wagonjwa waliowekwa kwenye mashine za kusaidia kupumua (ventilator).
4. Aspiration pneumonia
   Hii hutokea pale chakula, kioevu au kitu kingine kinapoingia kwenye mapafu badala ya kwenda tumboni.

Tofauti Kati ya Nimonia na Mafua ya Kawaida

Mara nyingi watu huchanganya mafua ya kawaida na nimonia. Tofauti kuu ni:

• Mafua mara nyingi hayana homa kali sana, wakati nimonia huambatana na homa kubwa na baridi.
• Mafua husababisha pua kujaa na kikohozi chepesi, lakini nimonia husababisha kikohozi kikali chenye makohozi ya rangi.
• Nimonia huleta upungufu mkubwa wa pumzi na maumivu makali ya kifua, tofauti na mafua.

Utambuzi wa Nimonia

Daktari hutumia njia kadhaa kugundua nimonia:

1. Kuchunguza historia ya mgonjwa – kama dalili na muda wake.
2. Kumkagua mgonjwa – daktari hutumia stethoscope kusikiliza sauti za mapafu.
3. X-ray ya kifua – kuonyesha maeneo yaliyoathirika kwenye mapafu.
4. Vipimo vya damu – kutambua kiwango cha maambukizi.
5. Uchunguzi wa makohozi – kutambua aina ya bakteria au vimelea.

Tiba ya Nimonia

Matibabu hutegemea sababu ya ugonjwa na kiwango cha ukali.

1. Tiba ya Dawa

• Antibiotics – hutumika kutibu nimonia inayosababishwa na bakteria. Ni muhimu kumaliza dozi zote alizoandikiwa mgonjwa.
• Antiviral drugs – hutumika kwa nimonia inayosababishwa na virusi, ingawa mara nyingi mwili hupambana wenyewe na virusi.
• Antifungal drugs – hutumika kwa nimonia inayosababishwa na fangasi.

2. Tiba ya Msaada (Supportive care)

• Kupumzika vya kutosha.
• Kunywa maji mengi ili kupunguza ukavu na kusaidia mwili kupambana na maambukizi.
• Matumizi ya dawa za kupunguza homa na maumivu (mfano paracetamol au ibuprofen).
• Matumizi ya oksijeni kwa wagonjwa wenye upungufu mkubwa wa pumzi.

3. Kulazwa Hospitali

Wagonjwa wenye nimonia kali, wazee, watoto wadogo, au wenye kinga dhaifu ya mwili mara nyingi hulazwa hospitalini kwa uangalizi maalum.

Njia za Kuzuia Nimonia

“King’a kinga kuliko tiba.” Kuna hatua kadhaa mtu anaweza kuchukua ili kujikinga:

1. Chanjo – chanjo dhidi ya bakteria wa Streptococcus pneumoniae na Haemophilus influenzae husaidia kupunguza uwezekano wa kupata nimonia.
2. Chanjo ya mafua (Influenza vaccine) – husaidia kupunguza hatari ya nimonia kutokana na virusi vya mafua.
3. Kuimarisha kinga ya mwili – kula chakula bora, matunda, mboga na kufanya mazoezi.
4. Kuepuka uvutaji sigara – sigara huharibu mapafu na kupunguza uwezo wa kupambana na maambukizi.
5. Kuepuka unywaji pombe kupita kiasi – pombe hupunguza kinga ya mwili.
6. Usafi wa mikono na mazingira – kuzuia kusambaa kwa virusi na bakteria.
7. Kuwalinda watoto – kwa kuwanyonyesha na kuhakikisha wanapata chanjo zote muhimu.

Wakati wa Kumwona Daktari

Ni muhimu kumwona daktari haraka endapo utapata dalili zifuatazo:

• Homa kubwa isiyopungua hata baada ya kutumia dawa.
• Kupumua kwa shida au kukosa pumzi.
• Maumivu makali ya kifua.
• Kutochangamka au kuchanganyikiwa (hasa kwa wazee).
• Dalili zinazozidi kuwa mbaya kwa haraka.

Hitimisho

Nimonia ni ugonjwa hatari unaohitaji kuchukuliwa kwa uzito. Dalili zake kuu ni homa, kukohoa, kupumua kwa shida na maumivu ya kifua. Sababu kuu ni bakteria, virusi na fangasi, huku makundi kama watoto wadogo na wazee wakiwa katika hatari zaidi.

Matibabu yanategemea chanzo cha maambukizi na yanaweza kujumuisha antibiotics, dawa za kupunguza homa, tiba ya oksijeni na wakati mwingine kulazwa hospitalini.

Njia bora ya kupambana na nimonia ni kuzuia kupitia chanjo, kujenga kinga ya mwili, kuepuka uvutaji sigara, na kudumisha usafi.

Kwa kutambua mapema dalili na kupata matibabu sahihi, maisha mengi yanaweza kuokolewa.